Nie będziemy zbyt szczegółowo omawiać
neuroanatomii, potrzebne nam to jedynie na tyle, by zrozumieć działanie mózgu jako systemu kontrolnego, pozwalającego organizmom przeżyć we wrogim środowisku.
System nerwowy daje się podzielić na kilka współpracujących ze sobą (i z resztą organizmu) podsystemów potrzebnych do regulacji podstawowych funkcji życiowych, utrzymywania stabilności, doprowadzania informacji zmysłowych i kontroli mięśni, oraz centralnego kontrolera działającego w oparciu o te informacje.
|
Autonomiczny układ nerwowy (AUN lub ang. ANS) to część CUN i PUN, której nie kontrolujemy w świadomy sposób.
AUN zawiera układ współczulny i przywspółczulny, układy działające antagonistycznie.
Układ przywspółczulny działa odwrotnie.
Obwodowy (peryferyjny) układ nerwowy (PUN lub ang. PNS): nerwy kręgowe i czaszkowe, dochodzące do mięśni i receptorów czuciowych i kończące się w rdzeniu. Nerwy to wiązki aksonów, długich wypustek neuronów otoczonych osłonką mielinową, stanowiące "okablowanie" organizmu. Nerwy doprowadzające informację od receptorów zmysłowych do mózgu nazywa się czuciowymi lub aferentnymi, a nerwy wychodzące z mózgu i kontrolujące mięśnie i gruczoły nazywa się ruchowymi lub eferentnymi. Z rdzenia wychodzi 12 par nerwów czaszkowych (numerowanych rzymskimi liczbami I do XII). Centralny (ośrodkowy) układ nerwowy (CUN lub ang. CNS) składa się z mózgu, móżdżku i rdzenia kręgowego (kolor pomarańczowy). Jest to główny obiekt naszych zainteresowań. |
|
Z perspektywy rozwojowej wyróżniamy:
|
|
Patrząc na ogólny podział funkcji i ewolucyjne pochodzenie możemy wyróżnić trzy struktury mózgu, należy jednak pamiętać, że są to ze sobą ściśle połączone struktury:
|
Pień mózgu: most, śródmózgowie, rdzeń przedłużony (rdzeniomózgowie).
Twór siatkowaty (RAS,
Reticular Activiating System) w rdzeniu przedłużonym pnia mózgu.
|  |
Wzgórze (thalamus) dokonuje wstępnej oceny bodźców zmysłowych (oprócz węchowych), przesyła je do kory.
Reguluje cykle okołodobowe, stany snu i czuwania.
Współpracuje z układem limbicznym przesyłając sygnały o pobudzeniach emocji,
umożliwiając szybkie instynktowne reakcje na zagrożenia bez świadomego rozpoznania.
|
Układ limbiczny mieści się pomiędzy pniem mózgu i podwzgórzem a korą nową.
Podwzgórze (hypothalamus) reguluje homeostazę organizmu: termoregulację, pobieranie pokarmu (wrażenia głodu i nasycenia), gospodarkę wodną (wrażenie pragnienia), kontroluje działanie przysadki mózgowej wydzielającej liczne hormony i współpracę z autonomicznym układem nerwowym, popęd seksualny i rytmy biologiczne. |  |
Boczna część podwzgórza (LH, Lateral Hypothalamus) nazywana była ośrodkiem przyjemności, łącząc się z płatami czołowymi i innymi strukturami pobudza wydzielanie dopaminy w tych obszarach (ważną rolę gra tu też jądro półleżące).
Układ limbiczny kontroluje emocje i popędy organizmu, pamięć ruchów, orientację w przestrzeni, konsolidację pamięci trwałej.
|
Mózgowie: mózg, móżdżek i rdzeń przedłużony.
Kora nowa (neocortex),
|
|
|
Płaty kory i ich główne funkcje: potyliczny - wzrok; ciemieniowy - orientacja przestrzenna, ruch i postrzeganie ruchu; skroniowy - mowa, pamięć, rozpoznawanie obiektów; czołowy - planowanie, myślenie, pamięć, wola, ocena emocji; limbiczny, przyśrodkowy, okolice zakrętu obręczy - reprezentacja pojęć odnoszących się do "ja" w różnych kontekstach. Zakręty (gyrus), czyli wypukłości, oraz bruzdy (sulci), czyli wgłębienia, są dokładnie ponazywane, chociaż każdy ma nieco inny kształt, pod tym względem różnią się nawet bliźniaki jednojajowe gdy dorosną. |
|
Na jądra (zwoje) podstawy lub jądra podstawne (basal ganglia),
składa się kilka struktur podkorowych:
Skorupa, jądro ogoniaste i jądro półleżące określane są też jako
prążkowie (ciało prążkowane), ze względu na prążkowany wygląd.
Gałka blada razem ze skorupą nazywana jest też "jądrem soczewkowatym".
Jądro półleżące uważa się za brzuszną część prążkowia, ma podobną budowę.
Funkcją jąder podstawnych jest inicjacja ruchów, utrzymanie rytmu mowy, jest to rodzaj auto-pilota układu ruchowego, orientacji i stabilizacji ruchów sakadycznych oczu, prawdopodobnie też pełnią rolę w systemie motywacji, nagrody (produkcja dopaminy w istocie czarnej) i uczeniu się umiejętności.
Szczegółowe funkcje poszczególnych jąder są trudne do oddzielenia.
Sugeruje się, że jądro niskowzgórzowe integruje poznawcze, emocjonalne i ruchowe składowe zachowania; pobudzenie tego jądra u kilku pacjentów z chorobą Parkinsona wywołało zachowania hypomaniakalne (wysokiego pobudzenia, ale bez maniakalnych halucynacji).
Hypomaniakalny temperament może być wynikiem wyjątkowej pobudliwości tego jądra.
Jądro półleżące jest częścią pętli korowo-prążkowo-wzgórzowo-korowej, ma kilkadziesiąt tysięcy neuronów,
wejścia z brzusznej części nakrywki dostarczają dopaminy (same komórki tego jądra są GABAergiczne).
Uszkodzenia tego jądra wywołują
anhedonię, czyli zanik zdolność odczuwania przyjemności.
Uważa się, że jądro półleżące jest częścią złożonego mechanizmu nagrody, a poziom dopaminy w tym jądrze skorelowany jest z uczuciem przyjemności wszelkiego rodzaju, również uzależnieniem od przyjemności (sex, drugs & rock'n roll, nikotyna, alkohol i jedzenie).
Szczur, któremu wszczepiono w ten obszar elektrody naciskał przycisk nie jedząc i nie pijąc aż do wyczerpania sił (Olds & Milner, 1950).
Bezpośrednia stymulacja jądra półleżącego stosowana eksperymentalnie jest w leczeniu ciężkiej depresji.
Pobudzenie jądra półleżącego w wyniku oczekiwania na nagrodę
koreluje się ze skutecznością efektu placebo.
Wzgórze wzrokowe składa się z ciała kolankowatego bocznego
(LGN, Lateral Geniculate Nucleus) oraz
wzgórków czworaczych
(superior colliculus) odpowiedzialnych za sterowanie mięśniami oka, ocenę położenia głowy i ciała na podstawie informacji wielomodalnej (układ równowagi, słuch, dotyk, wzrok).
Struktury te biorą udział we wstępnym filtrowaniu informacji.
Schizofrenicy mają mniejsze wzgórze wzrokowe (Tonmoy Sharma, Inst. Psychiatrii, Londyn).
Schemat ogólny działania mózgu nie jest zbyt skomplikowany.
Z punktu widzenia ogólnej budowy mamy część przednią i tylną, środkową, przedczołową i przyśrodkową, którym możemy przypisać nieco różne funkcje.
Z funkcjonalnego punktu widzenia do przeżycia potrzebna jest:
Szlak świadomego rozpoznania zawsze zmierza od receptorów zmysłowych, przez jądra wzgórza, do pierwotnej kory zmysłowej, której pobudzenia interpretowane są jako podstawowe wrażenia (wzrokowe, słuchowe, dotykowe), oraz ich umiejscowienie (miejsce ciała, relacje przestrzenne).
Wtórna kora zmysłowa nadaje sens wrażeniom: co czuję, jak powinienem na to zareagować?
Wymaga to zapamiętania poprzednich wrażeń i porównania (jest tak np. w korze somatosensorycznej
praca Romo i inn, 2002).
Ten ogólny schemat pozwala spodziewać się ciekawych efektów.
Rozpoznawanie afektywne i kognitywne jest zwykle zintegrowane: rozpoznaję i czuję, że tak jest.
Co się stanie jeśli zaburzony zostanie przepływ informacji między korą a układem limbicznym?
Czy czucie i wiara są pewniejszą podstawą do rozpoznania niż szkiełko i oko? Ani trochę!
Urojeniowe zespoły błędnej identyfikacji (DMS, delusional misidentification syndrome):
Zespół Capgrasa: przekonanie, że bliska osoba, członek rodziny (lub nawet sam pacjent) została zamieniona na kogoś obcego.
Joseph Capgras opisał to urojenie w 1923 roku, ale jego dokładny opis jest w powieści autobiograficznej kilkanaście lat wcześniej (Draaisma 2009).
Spotykane jest wszędzie (nieco częściej u Maorysów niż innych populacji), przyczyną może być uraz głowy.
Wygląda jak żona, mówi jak żona, ale czuję, że to nie ona ... cała rodzina została podmieniona! Nawet mój pies!
Lub: ta kobieta w lustrze udaje, że jest mną, chce mi odebrać męża!
Urojenie może być wybiórcze i dotyczyć tylko jednej osoby lub całej grupy, zwykle występuje u osób cierpiących na inne problemy psychiczne.
Niekiedy dochodzi do ataku na rzekomego sobowtóra, przynajmniej dwa takie przypadki zakończyły się śmiercią.
Rzadziej urojenie to dotyczy zwierząt (nie mój piesek), lub przedmiotów (nie mój misio).
Dysocjacja pomiędzy rozpoznaniem kognitywnym a afektywnym może dotyczyć uszkodzenia połączeń układu limbicznego i prawego płata obszaru potyliczno-ciemieniowo-skroniowego, obszaru związanego z
rozpoznawaniem twarzy.
W zespole Capgrasa twarze są nadal prawidłowo rozpoznawane, ale nie ma psychologicznych ani fizjologicznych reakcji emocjonalnych związanych z poczuciem zaufania lub intymności.
Normalnie gdy widzi się kogoś bliskiego występują zmiany oporności skóry, tu ich brakuje (Ramachandran 1996).
Nie musi to być tylko rozpoznanie wzrokowe, gdyż znany jest przypadek niewidomej kobiety, która po zapachu i dotyku nie mogła rozpoznać męża.
Pacjent rozmawiający z osobą uznaną za sobowtóra przez telefon może go prawidłowo rozpoznawać, ale znany jest przypadek kobiety porozumiewającej się tylko telefonicznie ze swoją córką, którą uznała za sobowtóra, wiec i ta droga może ulec uszkodzeniu, choć zdarza się to bardzo rzadko ze względu na silniejsze połączenia dróg słuchowych z układem limbicznym.
Urojenie Capgrasa może być skrajną wersją zwykłego poczucia obcości wobec kogoś, kto zawodzi nasze oczekiwania, zachowuje się "obco".
Temat ten pojawia się często w filmach: w ludzi wcielili się obcy ... np. "Inwazja porywaczy ciał".
Urojenie intermetamorfozy: przekonanie, że ludzie wymieniają się osobowościami chociaż zachowują swój wygląd.
Często łączy się z innymi problemami psychicznymi, np. pacjent z chorobą Alzheimera mylił żonę najpierw ze swoją zmarła matką, a potem siostrą, twierdząc najpierw, że nigdy nie był żonaty, a potem że żona go porzuciła.
Błędne przekonania utrzymywały się również w czasie rozmowy telefonicznej.
Leopoldo Fregoli był aktorem, mistrzem szybkiego przebierania się na scenie.
Urojenie Fregoli: przekonanie, że różne spotykane przez nas osoby to ta sama osoba tylko inaczej przebrana.
Często łączy się z paranoją i poczuciem śledzenia przez jakąś osobę.
To urojenie prawdopodobnie wynika z błędnego rozpoznawania afektywnego wielu osób, pomimo braku rozpoznania kognitywnego.
Urojenie nazwane w 2008 roku
Truman Show Delusion związane jest z przekonaniem, że pacjent bierze udział w telewizyjnym reality shows (od filmu "The Truman Show" z 1998 roku).
Inna wersja to przekonanie, że się jest postacią gry komputerowej (jak tłumaczył się jedne złodziej samochodów ...).
Błędne rozpoznanie w lustrze, czyli przekonanie, że odbicie należy do kogoś innego, chociaż może być do nas podobny.
Jest to kolejny przykład urojenia monotematycznego.
Urojenie sobowtóra: przekonanie, że mamy sobowtóra (lub kilku), który działa niezależnie od nas i żyje swoim życiem, ma inne cechy charakteru, czasami częściowo zabrał pacjentowi osobowość (częściowa depersonalizacja).
Urojenie może się też odnosić do innych osób, miejsc, lub części ciała
(paramnezja powielająca).
Pacjent może być przekonany, że nie jest w szpitalu tylko w domu i konfabulować usiłując uzasadnić, skąd w nim tyle pomieszczeń, windy i chorzy.
Jest to związane z zaburzeniami orientacji w związku z udarem w prawej części płata ciemieniowego.
Możliwa jest też
depersonalizacja, wrażenie, że nie kontroluje się swojego działania a tylko obserwuje, jak w filmie lub we śnie (przemijające wrażenie tego typu jest zdaje się dość częste);
poczucie nierzeczywistości, odrealnienia rzeczywistości, stępienie reakcji i wrażeń.
Urojenia dotyczą często tylko jednego aspektu, czyli są monotematyczne, więc ludziom wydaje się, że są zdrowi bo poza tym są normalni, podczas gdy np. w schizofrenii pacjenci mają urojenia różnych rodzajów.
Na powstanie
urojeń monotematycznych składają się dwa czynniki (Davis i inn 2001): anomalne przeżycie, spowodowane zaburzeniem neurologicznym, oraz zaburzenia procesów formowania się przekonań.
Przyczyną może być:
Co się dokładnie dzieje z mózgiem w przypadku takich urojeń?
Prawdopodobnie dwa czynniki: zaburzenia neurologiczne zmieniające percepcję, oraz zaburzenia formowania się przekonań.
W przypadku Capgrasa jest to głównie afektywna składowa związana z rozpoznawaniem twarzy i osoby.
Uporczywe utrzymywanie się urojenia świadczy o zaburzeniach procesu tworzenia się przekonań, które zwykle nie opierają się tylko na wrażeniach.
Osoby podatne na urojenia mają większe skłonności szybkiego konkludowania na podstawie obserwacji.
Nie mamy tu dobrej teorii, gdyż jest to proces wymagający zrozumienia kolektywnego zachowania się dużych grup współpracujących ze sobą neuronów w różnych częściach mózgu.
Takie urojenia należy odróżnić od halucynacji wzrokowych ludzi niedowidzących lub ludzi, którzy utracili wzrok, czyli zespołu Charlesa Bonneta, gdyż w tym przypadku ludzie zdają sobie sprawę, że mają halucynacje, system formowania przekonań nie ulega zaburzeniu.
Zespół Cotarda, czyli przekonanie, że się nie żyje, nie istnieje, jest się w stanie rozkładu, utraciło cała krew lub organy wewnętrzne, nie widzi się niektórych części ciała!
Po urazie mózgu w wyniku wypadku motocyklowego pacjent wyjechał z Szkocji do Południowej Afryki i nabył przekonania, że jest w piekle (było gorąco), po którym oprowadza go duch matki, a sam zmarł na AIDS i jego ciało spoczywa w Edynburgu.
Jules Cotard opisał to urojenie w 1880 roku, związane jest z ciężką depresją, schizofrenią, cyklofrenią,
derealizacją, a nawet może być wynikiem migreny, opisano też objawy zespołu Cotarda w wyniku reakcji na
acyklowir (lek antywirusowy).
Z neurologicznego punktu widzenia jest pewne podobieństwo do zespołu Capgrasa, dysocjacji afektywno-kognitywnych.
Pełne zrozumienie tych dziwnych zjawisk wymaga bardziej szczegółowej analizy, uwzględnienia wpływu neurotransmiterów na globalną dynamikę mózgu, teorii umysłu powiązanej z neurodynamiką mózgu.
Literatura
Przekrój mózgu, film (tylko lokalnie!).
Wszystkie struktury mózgu, film (tylko lokalnie!).
Mózg Einsteina,
mózg Lenina
i mózg Piłsudskiego.
